Open Monumentendag is de tweede zaterdag en/of zondag in september, waarop duizenden monumenten in Nederland gratis toegankelijk zijn voor al het publiek. De deelnemende monumenten zijn te herkennen aan de Open Monumentendagvlag.

In 1987 werd in navolging van Frankrijk de Open Monumentendag in Nederland geïntroduceerd. Monumenten werden gratis voor het publiek opengesteld, om zo de publieke belangstelling voor monumenten en de monumentenzorg te vergroten.

De Open Monumentendag werkte vanaf het begin met een decentrale opzet. Per gemeente werd er een comité opgericht dat verantwoordelijk was voor zijn eigen programma Open Monumentendag en werd ondersteund door de landelijke stichting. De decentrale opzet was een sterk punt. De lokale gemeenschap werd optimaal betrokken bij de organisatie van het evenement, waarbij de rol van vrijwilligers cruciaal was. Zonder vrijwilligers was en is de Open Monumentendag ondenkbaar, zowel bij de voorbereiding als op de dag zelf, bijvoorbeeld bij het ontvangen van mensen, het geven van rondleidingen, het bemannen van stands, het maken van tentoonstellingen, boekjes, etc.

Tegenwoordig ligt het bezoekersaantal tussen de 800.000 en 900.000 en daarmee is de Open Monumentendag een van de grootste culturele evenementen van Nederland. Jaarlijks gaan er tussen de 3.000 en 4.000 monumenten open. Bijna alle gemeenten doen jaarlijks mee, tussen de 80 en 90%, en in het gemeentelijk beleid wordt de Open Monumentendag ook een steeds belangrijker factor.